KEDİ VE KÖPEKLERİN DİYETLERİNDE KULLANILAN RENDERİNG ÜRÜNLERİ (İŞLENMİŞ HAYVANSAL PROTEİNLER)

Kedi ve Köpeklerin Diyetlerinde Kullanılan Rendering Ürünleri ( İşlenmiş Hayvansal Protinler )

Prof. Dr. Özcan Cengiz

TC. Adnan Menderes Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı

Pet diyetlerine katılan etler ve sağlandığı ham madde kaynakları hakkında büyük tartışmalar ve karışıklıklar yaşanmaktadır. Pet diyetlerinin içermesi gereken tüm besin maddeleri AAFCO (Association of American Feed Control Officials) ait tanımlamalara uygun olmalıdır. Böyle bir zorunluluk yasal olarak Ülkemizde olmasa da bu kurallara uyularak yapılacak hayvansal protein unu üretimi hem sindirilebilirlik, hem lezzetlilik açısından optimum değerleri taşıyacaktır. AAFCO’nun bildirdiği düzenlemelerle pet diyetlerine katılabilecek veya katılamayacak olan et ürünlerinin kısımları açıklanmıştır. Ancak bazı petfood üreticilerinin bu açıklamalara uymadığı ifade edilmektedir (Murray ve ark., 1997).

Hayvansal kökenli protein unları, hayvansal yan ürünlerden su ve yağın uzaklaştırılmasından sonra geriye kalan katı materyalden üretilmektedirler. Genel olarak protein unları et ve kemik ununu, et ununu, tüy ununu, kanatlı yan ürünleri ununu ve kan ununu içerir. Bunların yanında sığır unu, domuz unu, tavuk unu, hindi unu, kuzu unu, balık unu gibi birçok türe özgü protein unları geliştirilmiştir. Rendering işlemine tabi tutulmuş protein unları protein, amino asit, enerji, kalsiyum, fosfor, iz mineral ve vitamin bakımından zengin kaynaklardır (Halpin ve ark., 1999).

Bazı hayvansal proteinlerin besin madde ve enerji değerleri Çizelge 1‘de verilmiştir (Woodgate, 1995).

Çizelge 1. Bazı hayvansal proteinlerin besin madde (%) düzeyleri.

Köpek diyetlerindeki kuru maddenin yaklaşık % 25-40’ını hayvansal yan ürünler oluşturmaktadır. Kedi diyetlerinde ise bu miktar % 35-50 arasındadır. Bunun en önemli nedeni kedi diyetlerinde bulunması gereken ortalama protein değerinin köpeklerinkine göre daha yüksek olmasıdır (Halpin 1999).

Pet mamalarında kullanılacak olan protein unlarının kalite ve miktarı açısından değerlendirilmesinde aşağıdaki kriterler esas alınmaktadır (Halpin ve ark., 1999).

• Besinsel yoğunluğu (amino asit, yağ, kül ve rutubet)
• Protein sindirilebilirliği
• Salmonella ve pestisid içermemesi
• Lezzetliliği

Genel olarak hayvansal protein unlarının besinsel çeşitliliği bitkisel kaynaklı olanlara göre daha geniştir. Bu çeşitlilik ham maddenin yapısında bulunan kemik, yağ ve hayvansal doku miktarından kaynaklanır. Uygulanan rendering işleminin tipi ve sıcaklık protein unlarındaki besin maddelerinin değerlendirilmesini etkiler. Unlar yedi farklı ticari pişirme sistemi ile 96 ⁰C den 152 ⁰C‘ye kadar değişen farklı sıcaklıklar uygulanarak üretilirler (Fahey ve ark., 1997).

1. Et-Kemik Unu

Et-kemik unu memeli hayvan dokularından oluşan ve belirli miktarda kemik içeren bir rendering ürünüdür. İyi kalitede bir et-kemik ununa kan, tırnak, boynuz, gübre, rumen içeriği karıştırılmamalıdır. Et-kemik unu en az %4 fosfor içermeli ve yapısındaki kalsiyum miktarı fosforun 2,2 katından fazla olmamalıdır.

Et kemik unu oldukça iyi bir protein kaynağı olmasına karşın amino asit sindirilebilirliği ve değerliliği büyük farklılıklar göstermektedir. Sözü edilen bu durumu etkileyen en önemli faktör et kemik ununu oluşturan ham maddelerdir.

Et kemik ununun besin madde içeriği ve metabolize olabilir enerji düzeyi Çizelge 2’ de verilmiştir (Ergün ve ark., 2002).

       Çizelge 2. Et kemik ununda besin madde bileşimi (%) ve metabolize olabilir enerji düzeyi (kcal/kg)

İyi kaliteli  köpek mamalarına %14-20 oranında et-kemik unu katılabilmektedir (O’Connor ve ark., 1985). 

2. Et unu

Et unu, mezbahanelerde kesilen hayvanların kıl, boynuz, yapağı, dışkı, mide içeriği ve fötus çıkarıldıktan sonra tüm gövdeden veya gövdenin belli bir kısmından elde edilen bir rendering ürünüdür. Ürünün elde edilmesinde kuru veya sulu rendering sistemi uygulanabilir. Et unu iyi bir protein kaynağıdır. İçerisinde yaklaşık olarak % 50-55 HP vardır. Ancak et ununa bir miktar kan karıştırılarak protein düzeyi arttırılabilir. Protein özellikle lizin amino asiti bakımından zengin (%2.8-3.0) olmasına rağmen metiyonin ve triptofan amino asitleri bakımından yetersizdir. Et unundaki proteinin kalitesi üründe kemik ve yağ bulunmasına bağlı olarak olumsuz yönde etkilenir. Bu durumda HP oranı %50’nin altına inmektedir. Et unu özellikle kalsiyum ve fosfor bakımından zengindir (kalsiyum %8.0-8.5, fosfor %3.0-3.5) ve %13-15 ham kül bulunur. Et unu ayrıca riboflavin, niasin ve B₁₂ vitamini bakımından yeterli olmasına karşın A ve D vitamini ile pantotenik asit bakımından yetersizdir. (Ergün ve ark., 2002).

3. Kemik Unu

Kemik unu hayvan kemiklerinin sırası ile belli sıcaklık derecelerinde kaynatılıp, pişirilip, yağları alındıktan sonra bunların kurutulup öğütülmesi ile elde edilir. Rasyonlarda kalsiyum ve fosfor kaynağı olarak kullanılır ve kalsiyum fosfor oranı 2:1 şeklindedir. Bu bağlamda % 24-30 kalsiyum ve %12-15 oranında fosfor içerir. (Ergün ve ark., 2002).

Pet hayvanlarının diyetleri hazırlanırken dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan biri içerdiği kalsiyum ve fosfor oranıdır. Kalsiyum yetmezliği yaygın olarak görülmesine karşın bu soruna hayvan sahipleri tarafından yeterince ilgi gösterilmemektedir. Diyette yeterli miktarda kalsiyum bulunması ve kalsiyumun fosfor miktarıyla orantılı olması gerekmektedir. Diyetteki besin maddelerinin dengeli olması diğer besin maddelerinin biyoyararlanımı için ayrıca önem taşımaktadır. Kedi köpek mamalarında kalsiyum kaynağı olarak genellikle kemik unu kullanılır. Bazı görüşlere göre kemik unu kalsiyum için en iyi kaynak değildir. Bunun en önemli nedeni, ürünün bir dizi pişirme ve rendering işleminden geçirilmiş olmasıdır. Nitekim kemik unu üretilirken çok yüksek sıcaklıkla işlem görmektedir ve sonuç olarak ham maddeye oranla birçok yararlı besin maddesi kaybı oluşmakta, böylece pet hayvanları için ürünün biyoyararlanımı azalmaktadır. Bu nedenle kedi ve köpeklerde kalsiyum ihtiyacı daha doğal ve biyoyararlanımı daha yüksek olan işlenmemiş hijyenik kemiklerden sağlanmalıdır (Anonim, 2002e).

4. Balık Unu

İnsan gıdası olarak tüketilmeyen balıklar veya balık konserve fabrikası artıkları rendering işleminden geçirilerek balık unu haline getirilir. Hayvansal yem kaynağı olarak kullanılan yem maddelerinin arasında en değerli olanıdır. Bu yem maddesi iyi bir protein kaynağı olmasının yanı sıra enerji, mineral madde ve vitamin yönünden de zengindir. İyi kaliteli balık unu kahverenginde ve içerisinde % 60-70 oranında ham protein bulunur. (Ergün ve ark., 2002).

Balık ununu tüketen hayvanlarda BSE hastalığının oluştuğuna dair kesinleşmiş bir bilgi yoktur. Ancak balık ununda özellikle Salmonella kontaminasyonuna dikkat edilmesi gerekir. Eğer üründe Salmonella tespit edilmişse rasyonlarda kullanılmaması gerekir (Ergün ve ark., 2002).

Balık unu kedi diyetlerinde kullanılan başlıca rendering ürünlerinden biridir. Daha çok salmon, tuna, yayın gibi balık türlerinden elde edilir. Balık unu 1980’lerde bazı tüketicilerin yaşadığı kalite sorunları ve içerikleri nedeniyle petfood alanından uzak kalmıştır. Balık ununun diyetteki lezzeti zenginleştirmesi ve hayvanlar tarafından istekle tüketilmesi bu ürünün tekrar yaygın kullanımına olanak sağlamıştır (Miller, 1996).

Balık unu ve balık yağı kedi ve köpekler için hazırlanan mamalarda kullanılan önemli ham maddelerdir. Balık unu mükemmel bir protein kaynağı olmasının yanında içerdiği yağ ile diyete balık yağı katkısı da sağlamaktadır. Özellikle köpeklerde balık unu ile yapısında bulunan balık yağı vitamin içeriği nedeniyle deri, kıl örtüsü ve genel sağlığın korunmasında rol oynamaktadır (Anonim 2002f).

5. Kanatlı Unu

          Bu genel terim kanatlı türüne ve kullanılan kanatlı kısmına göre çeşitli şekillerde ifade edilir. Bu isim altında kanatlı yan ürünleri unu, kanatlı unu, tavuk yan ürünleri unu, tavuk unu, hindi yan ürünleri unu, hindi unu ve düşük kül içeren kanatlı unu toplanmaktadır.

Kanatlı yan ürünleri unu, içerdiği protein ve yağ miktarı bakımından diğer hayvansal protein unlarına göre daha yüksek değerler taşır ve bu yüzden kedi diyetlerinde daha çok kullanılır. Son zamanlarda diyetlerde yüksek sindirilebilirlik özelliği sebebiyle önem kazanmıştır. Söz konusu bu yem maddesinde sindirilemeyen unsurların elimine edilerek, sindirilebilirliğin geliştirilmesi çalışmalarına başlanılmıştır. Böylece daha kaliteli kanatlı yan ürün unları elde edilmekte ve diyetlerde kullanım miktarları da arttırılmaktadır (Miller, 1996).

6. Kanatlı Yan Ürünleri Unu

Kanatlı yan ürünleri unu boyun, ayaklar, bağırsaklar, ölü hayvanların temiz karkas ve rendering işlemine tabi tutulmuş kısımlarından meydana gelir. Kalsiyum seviyesi fosforun 2,2 katından daha fazla olmamalıdır.

Bu tanımlamaya göre rendering amacıyla kullanılacak olan kanatlı kısımları temiz olmalıdır, kir veya fekal materyal kesinlikle içermemelidir. Rendering endüstrisinde kullanılacak kanatlılar kan akıtmak suretiyle kesilmeli, çürümüş, kokuşmuş veya herhangi bir hastalık nedeniyle ölmüş olmamalıdır. Rendering için kullanılacak hayvanlar kesilmeden önce hastalıklı olanlardan ayrılıp uzaklaştırılmalıdır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere kanatlı yan ürünleri unu hayvanların baş kısmını içermez. Boyun ve ayaklar beraberinde kemik kısımları da içerir, bu ürünün doğal kalsiyum ve fosfor içeriğini oluşturur. Kalsiyum ve fosfor seviyelerine mutlaka uyulmalıdır. Kanatlı yan ürünleri unu kas, bağırsak, karaciğer, taşlık ve gelişmemiş yumurtalar içerebilir bu kısımlar ürünün doğal vitamin ve mineral içeriğini oluşturur. Kanatlı yan ürünleri unu tüy içermemelidir. Katılmasına müsaade edilen az miktardaki tüy, temizleme ve yolma işlemlerinden sonra kalanlardır. Kanatlı yan ürünleri unu sindirilebilirliği yüksek bir protein kaynağıdır, bu yüzden sindirilebilirliği düşüren kemik ve tüy gibi maddeleri yüksek oranda içermemelidir (Schenck, 1996).

Sığır eti ve kanatlı eti kaynaklı yan ürünleri, köpekler için sindirilebilirliği yüksek protein kaynakları olarak kabul edilmektedir. Ancak bunların sindirilebilirlikleri dikkate değer değişiklikler gösterebilmektedir. Pet maması üretiminde kullanılan yan ürünlerin miktarı ve bu ürünlerin köken aldığı hayvan türü burada etkili olmaktadır. Bu ürünlerin ileumda ve tüm sindirim sistemindeki sindirilebilirlik değerlerinin bilinmesi  pet diyeti üreticilerine uygun  yan ürünleri uygun miktarlarda  kullanmaları konusunda ışık tutacaktır (Murray ve ark., 1997).

Sonuç

Hayvansal protein bakımından zengin rendering ürünleri gerek ticari olarak yetiştirilen, gerekse evlerde beslenen hayvanlar için son derece değerli yem maddeleridir. Dünya’da kedi-köpek maması endüstrisinin büyümesinde ve genişlemesinde hayvansal yan ürünler büyük bir paya sahiptir. Rendering ürünleri yıllardan beri kedi ve köpek beslenmesinde protein, yağ, mineral ve vitamin katkısı olarak kullanılmaktadır. Bu ürünlerin güvenli bir şekilde üretilmesi ve hayvanların tüketimine sunulması, pet hayvanlarının bu besin maddeleri ihtiyacının sağlanması kadar sağlıkları açısından da önem taşımaktadır. Pet hayvanlarının tüm hayat evrelerinde sağlıklı bir yaşam sürmesi için gerekli olan ve yüksek besinsel değerler taşıyan bu ürünlerin uygun şekilde üretimleri ve pet diyetlerinde uygun miktarda kullanımları son derece önemlidir.

Kaynaklar: Yazının kaynakları istenildiği takdirde yazar tarafından temin edilebilecektir.